Το ερχόμενο έτος θα ρίξει φως στο μυστήριο της ανθρώπινης φύσης. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι πραγματοποίησαν μια σημαντική ανακάλυψη που αφορά στις μοναδικές ιδιότητες των νευρώνων-καθρεφτών, μιας ειδικής κατηγορίας νευρικών κυττάρων. Πιστεύουν ότι πρόκειται για τους μηχανισμούς του εγκεφάλου που μας επιτρέπουν να αισθανόμαστε αυτό που αισθάνονται οι άλλοι, να αναγνωρίζουμε τις προθέσεις τους σαν να ήταν δικές μας ή να «βιώνουμε» έναν ποδοσφαιρικό αγώνα ή μια παράσταση που παρακολουθούμε. Το πιο εκπληκτικό, ωστόσο, είναι ότι οι ιδιότητες των νευρώνων-καθρεφτών υποδηλώνουν ότι η ανθρώπινη γλώσσα ξεκίνησε με χειρονομίες και μιμητική και όχι με λόγο. Είναι σίγουρο ότι οι νευρώνες-καθρέφτες θα πολυσυζητηθούν το 2006 -και όχι μόνο από τους γνωστικούς νευρολόγους- αφού οι τελευταίες έρευνες συνδέουν τα ελαττώματα αυτών των νευρικών κυττάρων με τον αυτισμό και γεννούν ελπίδες για καινοτόμους μεθόδους θεραπείας.
Η ιστορία των νευρώνων-καθρεφτών ξεκινά το 1995, με μια απλή, αλλά αναπάντεχη παρατήρηση. Εκείνη την εποχή, ο Giacomo Rizzolatti και η ομάδα του μελετούσαν την ηλεκτρική δραστηριότητα των εγκεφαλικών κυττάρων του πρωτογενούς φλοιού των μακάκων (είδος μαϊμούδων) στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας, στην Ιταλία. Ο πρωτογενής φλοιός είναι η περιοχή του εγκεφάλου που σχεδιάζει και δίνει τις εντολές για τις κινήσεις του σώματος. Οι εντολές αυτές παράγουν ηλεκτρικά ερεθίσματα που διατρέχουν τα νεύρα, για να κινήσουν τους μυς.
Οταν, λοιπόν, μια μαϊμού άπλωνε το χέρι της για να πιάσει ένα φιστίκι, κινητοποιούνταν κάποια συγκεκριμένα νευρικά κύτταρα. Αυτό είναι κάτι αναμενόμενο, εφ' όσον μιλάμε για ένα τμήμα του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κίνηση. Ομως, τους περίμενε μια μεγάλη έκπληξη. Οταν η μαϊμού έβλεπε κάποιον από τους ερευνητές να απλώνει το χέρι του για να πιάσει ένα φιστίκι, κινητοποιούνταν ακριβώς τα ίδια κύτταρα. Δηλαδή, τα κύτταρα αυτά δραστηριοποιούνταν είτε εκτελούσε την κίνηση η ίδια είτε παρακολουθούσε κάποιον άλλον να εκτελεί μια κίνηση που είχε τον ίδιο στόχο. Στη συνέχεια, ανακαλύφθηκαν πολύ περισσότερα νευρικά κύτταρα που «καθρέφτιζαν» κινήσεις άλλων ζώων. Λίγο αργότερα, ανακαλύφθηκε και μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία ανάλογων συστημάτων νευρώνων-καθρεφτών στον εγκέφαλο του ανθρώπου.
Γιατί, όμως, αποτέλεσε τόσο μεγάλη έκπληξη η ανακάλυψη των «νευρώνων-καθρεφτών»; Λογικά, ο εγκέφαλος θα έπρεπε να λειτουργεί ως εξής: οι αισθήσεις να φτάνουν σε αυτόν μέσω των ματιών, να αναλύονται από το φλοιό και στη συνέχεια να αποστέλλονται εντολές στους μυς, αν απαιτείται δράση. Τα νέα πειράματα αποδεικνύουν ότι όταν βλέπουμε κάποιον να εκτελεί συγκεκριμένες ενέργειες, ενεργοποιούνται κάποια τμήματα του εγκεφάλου μας σαν να εκτελούμε εμείς τις εν λόγω ενέργειες. Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται να σκεφτόμαστε και να αναλύουμε. Γνωρίζουμε τι εννοούν και τι αισθάνονται οι άλλοι, επειδή αναπαριστούμε τις ενέργειές τους σε κάποιες περιοχές του δικού μας εγκεφάλου. Οπως αναφέρει και ο κ. Rizzolatti, «ο θεμελιακός μηχανισμός που μας επιτρέπει να συλλαμβάνουμε άμεσα τη σκέψη των άλλων δεν είναι η αφηρημένη λογική, αλλά η άμεση αναπαραγωγή των γεγονότων που παρατηρούμε μέσω των νευρώνων-καθρεφτών».
Το να «συλλαμβάνουμε άμεσα τη σκέψη των άλλων», είναι μια ικανότητα που διαχωρίζει τον άνθρωπο από σχεδόν όλα τα υπόλοιπα ζώα, εκτός από τις μαϊμούδες και τους πιθήκους, που διαθέτουν μόνο ένα υποτυπώδες μέρος αυτής της ικανότητας. Στην αντίληψη αυτή οφείλονται κάποιες μοναδικές ανθρώπινες ικανότητες, όπως το να λέμε ψέματα, να εξαπατούμε και να εκμεταλλευόμαστε, αλλά και να μιμούμαστε τους άλλους. Η μίμηση είναι μια σχεδόν αποκλειστική ανθρώπινη ικανότητα και επιτρέπει τη μεταβίβαση των γνώσεων και την καλλιέργεια του πολιτισμού.
Στους νευρώνες-καθρέφτες οφείλεται, πιθανώς, και η δημιουργία της γλώσσας. Οπως είναι προφανές, κάθε γλώσσα προϋποθέτει ότι το άτομο με το οποίο επικοινωνούμε κατανοεί το μήνυμα που του μεταδίδουμε. Οι νευρώνες-καθρέφτες παρέχουν αυτό το πρώτο βήμα και είναι πιθανόν να αποτέλεσαν το εφαλτήριο για την εξέλιξη μιας γλώσσας που βασίστηκε στις χειρονομίες, οι οποίες δεν σχετίστηκαν με ήχους παρά αρκετά αργότερα.
Αν και πολλοί επιστήμονες έχουν αναζητήσει τις ρίζες της γλώσσας στις κραυγές και στους βρυχηθμούς των πιθήκων-προγόνων μας, η εμφάνιση μιας πρώιμης γλώσσας που βασιζόταν σε χειρονομίες θα ήταν απόλυτα λογική. Οι άνθρωποι μπορούν ακόμη να επικοινωνήσουν πολύ καλά με τα χέρια. Τα κουφά παιδιά μπορούν να αναπτύξουν μια νοηματική γλώσσα χωρίς να την διδαχθούν. Επιπλέον, τα χέρια είναι εξοπλισμένα με μεγάλους μυς, που επιτρέπουν την εξέλιξη των εκφραστικών χειρονομιών.
Αν η γλώσσα που μιλάμε προήλθε όντως από χειρονομίες, τότε στον εγκέφαλο θα πρέπει να υπάρχουν ακόμη κοινές περιοχές γλώσσας και κίνησης. Αυτό όχι μόνον είναι αληθές, αλλά, όπως δείχνουν οι σαρωτές εγκεφάλου, οι πιο σημαντικές περιοχές της ομιλίας είναι ενεργές όταν μιλάμε, όταν χειρονομούμε και όταν βλέπουμε τους άλλους να χειρονομούν.
Τι συμβαίνει, όμως, όταν οι νευρώνες-καθρέφτες δυσλειτουργούν; Λογικά, οι άνθρωποι θα χάνουν την ικανότητα να αντιληφθούν ενστικτωδώς τις προθέσεις των άλλων. Αυτή η κατάσταση θυμίζει πολύ τον αυτισμό, που χαρακτηρίζεται από προβλήματα στην κοινωνική συμπεριφορά.
Πρόσφατα, ο Vilayanur Ramachandran και η ομάδα του στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας μέτρησαν τη δραστηριότητα των περιοχών των νευρώνων-καθρεφτών στους ανθρώπους, εξετάζοντας ένα συγκεκριμένο είδος εγκεφαλικού κύματος, τη συχνότητα α (mu rhythm), η οποία καταστέλλεται όταν ενεργοποιούνται συγκεκριμένα νεύρα. Η ομάδα διαπίστωσε ότι τα κύματα άλφα καταστέλλονται όταν οι άνθρωποι κινούν τα χέρια τους και όταν βλέπουν άλλους να κάνουν το ίδιο. Ομως ο ρυθμός mu των αυτιστικών μεταβάλλεται μόνο όταν κινούν οι ίδιοι τα χέρια τους. Πράγματι, οι αυτιστικοί φαίνονται να μη διαθέτουν άμεση αντίληψη της σχέσης μεταξύ παρακολούθησης και αίσθησης που παρέχουν οι νευρώνες-καθρέφτες. Οι έρευνες βρίσκονται ακόμη στα πρώτα στάδια, όμως αυτές οι ανακαλύψεις μπορεί να οδηγήσουν σε νέες θεραπείες.
Πριν από μερικά χρόνια, ο κ. Ramachandran προέβλεψε ότι οι νευρώνες-καθρέφτες θα «είναι για την ψυχολογία ό,τι και το DNA για τη βιολογία. Θα μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε ένα πλήθος νοητικών ικανοτήτων που εξακολουθούν να αποτελούν μυστήριο». Κρίνοντας από τους ρυθμούς των ερευνών, ίσως και να έχει δίκιο: ο αριθμός των διατριβών που αναφέρονται στους νευρώνες-καθρέφτες έχει αυξηθεί κατά 800% στα τελευταία δύο χρόνια. Ψυχολόγοι, γλωσσολόγοι, βιολόγοι, κατασκευαστές ρομπότ (που πιστεύουν ότι τα ρομπότ τους θα μοιάζουν περισσότερο με ανθρώπους αν τους προσδώσουν χαρακτηριστικά που θυμίζουν τις λειτουργίες των νευρώνων-καθρεφτών) και φιλόσοφοι υιοθετούν όλοι τη νέα αντίληψη, βάσει της οποίας «η γνώση είναι ενσαρκωμένη στην πράξη». Είναι μια φράση με νόημα, για να εντυπωσιάσετε τους φίλους σας το 2006.
Πηγή: H KAΘHMEPINH